اسلام پژوهی در چین: از سلسله های پنج گانه تا هزاره سوم

دکتر عادل خانی*

مقدمه

دین اسلام یکی از ادیان الهی بزرگ جهان و یکی از سه دین مهم و تاثیرگذار در سرزمین پهناور چین است. برپایۀ اسناد تاریخی موجود، دین اسلام در دوران حکومت سلسله تانگ در سال 651 میلادی به این سرزمین وارد شد. با این که  از زمان ورود آئین محمدی به این سرزمین بیش از سیزده قرن می گذرد و مسلمانان در برخی زمان ها، جایگاه برجسته و شایسته ای در جامعه چین داشته اند ولی آشنایی جامعه چین با دین اسلام  در قرون چهاردهم و پانزدهم  چهره بسته است. فقط در این روزگار بوده که کتاب ها و نوشته هایی در باره دین اسلام به زبان چینی و برای چینیان نگاشته شد و مجال نشر یافت. در این جُستار به بررسی کارنامه اسلام پژوهی در چین در تاریخ معاصر این کشور خواهیم پرداخت.

اسلام در چین

شناخت و فهم کارنامه اسلام پژوهی در چین بدون توجه به پیشینه و وضعیت اسلام و مسلمانان در چین نارسا و ناممکن است، از این رو، نخست اشاره ای اجمالی خواهیم داشت به چگونگی ورود اسلام به سرزمین چین و موقعیت  آنان در دوره سلسله های پنجگانه حاکم بر این سرزمین. نخست از پدیدار شدن اسلام از طریق زمین و دریا در سرزمین خاقانان اغاز می کنیم.

ورود اسلام به سرزمین چین از راه خشکی و از طریق آسیای مرکزی و از مسیر دریایی از چوانجو، گوانجو و هانجو وارد شده است. این مسیرها و راه ها در تاریخ به «جاده ابریشم» معروف شده است، مسیرهای دریایی با گذشتن از خلیج فارس و کشوره های همجوار آن آغاز و پس از گذشتن از خلیج مانار و بنگال و تنگه مالاگا و دریای چین جنوبی به شهرهای بندری گوانجو(کانتون)، چوانجو(زیتون)، هانجو و یانگ جو رسیده است. مسیرهای زمینی آن نیز با گذشتن از ایران، افغانستان، آسیای مرکزی(سمرقند و بخارا) و با عبور از حاشیه بیابان «تاکلاماکان» از شهرهای ختم ، کاشغر و تورفان به چین وارد و در شهر چانگ ان(شی ان امروزی) پایان یافته. نویسنده کتاب «اسلام و فرهنگ» می نویسد: اسلام برای اولین بار در نیمه قرن هفتم از طریق شهرهای بندری «گوانجو» و «چوانجو» در ساحل جنوب شرقی و بعداً از طریق زمینی از آسیای مرکزی به چین وارد شده است[1].

در گسترش اسلام در چین، راه ابریشم دریایی بر راه ابریشم زمینی ارجحیت داشته و آثار تاریخی باقیمانده از راه دریا بیشتر مربوط به دوره های تانگ و سونگ بوده. میراث فرهنگی اسلامی موجود در موزه چوانجو، موزه گوانجو، مسجد گوانجو و مسجد اصحاب چوانجو مؤید این مدعا ست.

از زمان ورود اسلام در سرزمین چین پنج سلسله پادشاهی به نام تانگ [2] (618-907 میلادی) ، سونگ[3] (960- 1279 میلادی)، یوان[4] (1206 – 1368 میلادی)، مینگ[5] (1368 – 1644) و چینگ[6] (1616 – 1911) و از سال 1911 تاکنون بر چین حکومت کرده اند، در دوره هر یک از این سلسله ها، مسلمانان وضعیت و جایگاه متفاوتی را در جامعه چین تجربه کرده و در نهایت به عنوان بخشی از اقوام چین به رسمیت شناخته شده اند. در حال حاضر در سرزمین چین 56 اقلیت قومی در کنار یکدیگر زندگی می کنند، از این میان ده قوم را اقوام مسلمان تشکیل می دهند.

 بزرگترین گروه متشکل در جامعه اسلامی چین در دوره سلسله تانگ تشکیل شد، پس از آن در دوره سلسله سونگ این گروه از اهمیت و جایگاه ممتازی برخوردار شد. مسلمانان در دوره تانگ و سونگ عمدتاً شامل دو گروه بودند:

الف: نمایندگان و هیأت های رسمی که از طرف حکومت های اسلامی به چین اعزام می شدند.

ب: بازرگانانی که از مناطق مختلف جهان سلام برای داد و ستد به این سرزمین می آمدند.

از ویژگی های مهم مسلمانان در دوره های تانگ و سونگ ایجاد سکونتگاه ها و اجتماعات جدا از چینیان بود. این روش از سلسله تانگ آغاز و در دوره سونگ به اوج رسید. در این مناطق، مسلمانان ایرانی، عرب و ملیت های دیگر نیز به دلیل وجود اشتراکات دینی و فرهنگی و انگیزه ها و مزایای اقتصادی در کنار چینیان زندگی می کردند و همبستگی خاصی بینشان حاکم بود . سفرنامه ابن بطوطه و یادداشت های آن در باره به ویژه در شهرهای زیتون(چوانجو فعلی)، خانبالغ(پکن فعلی)و دیگر شهرها مؤید این مدعاست[7].

در دوره های  تانگ و سونگ مسلمانان چین تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و عربی بودند چون که در این دوره ها شماری از اعراب و ایرانیان مسلمان از طریق جاده ابریشم دریایی و زمینی به چین وارد شدند. با آغاز حکومت سلسله یوان، همزمان با حکومت ایلخانان در ایران و مهاجرت گسترده تجار و اندیشمندان مسلمان به چین، که به تشویق و ترغیب حکام مغولی چین انجام می شد، مسلمانان چین موقعیت و جایگاه بهتری در سرزمین چین پیدا کرده و تحولات عدیده ای را از سر گذراندند. یکی از مهم ترین این تحولات، بومی شدن مسلمانان در چین بود. در توضیح چگونگی پذیرفته شدن مسلمانان در جامعه چین  و بومی شدن ایشان باید گفت که مسلمانان تا زمان سلسله یوان در این سرزمین همانند سایر خارجیان به صورت میهمان بودند و هرگز به عنوان بخشی از جامعه چین محسوب نمی شدند و آن ها نیز تعلق خاطری به این سرزمین نشان نمی دادند ولی از زمان سلسله یوان، مسلمانان به صورت یک اقلیت قومی در چین پذیرفته شدند و توانستند در نظام اجتماعی این سرزمین جایگاه ممتازی بدست آوردند. به طوریکه در تقسیم بندی اقشار اجتماعی جامعه چین، مسلمانان به ویژه قوم هویی به عنوان قشر «سی مو»[8] رسمیت یافتند. این قوم، جایگاه برتری نسبت به قوم «هان جین» پیدا کردند. گفتنی است که در دوره سلسله یوان، جامعه چین را به چهار قشر یا گروه اجتماعی تقسیم کرده بودند که عبارت  بودنداز: طبقه قوم مغول که طبقه اشرافی و حاکم بر جامعه چین و تعدادشان از نظر کمیت از همه اقلیت ها کمتر بود. طبقه دوم «سی مو» بود که از اقوام مسلمان از نژادهای مختلف تشکیل می شد. طبقه سوم متعلق به قوم هان و طبقه چهارم متشکل از سایر اقوام بود[9].

از زمان سلسله یوان در چین، فرهنگ مسلمانان تحت تاثیر فرهنگ ایرانی اسلامی قرار گرفت چرا که این سلسله را دوران مدیریت ایرانیان بر چین نامیده اند، ایرانیان دانشمندی که در این دوره توسط مغولان به چین آورده شدند، از میانشان کسانی مانند «سیداجل عمرشمس الدین بخارایی که به مدت بیست پنج سال وزیر قاآن بوده است»[10] و از نوادگان وی شخصی مثل «جنگ خه[11]» دریانورد بزرگ و مسلمان ایرانی الاصل چینی[12]  پدید آمدند. بعد از سلسله یوان، دوران حکومت سلسله مینگ آغاز گردید. در ابتدای حکومت این سلسله، مسلمانان به موقعیت برتری دست یافته اند ولی این موقعیت استمرار نیافت و مسلمانان به غضب حاکمان گرفتار آمدند. پس از مدتی حکمرانان سلسله مینگ به توانایی و قابلیت مسلمانان در زمینه های مختلف احساس نیاز کردند و جنگ خه را که از مسلمانان نامدار عصر خود بود برای گسترش روابط با کشورهای دیگر به سرزمین های دور و نزدیک اعزام کردند. پس از این بود که مسلمانان برای مدت کوتاهی با آرامش و مسالمت در کنار چینیان زندگی کردند. در این زمان بود که نهضت ترجمه علوم اسلامی به زبان چینی و نظام آموزش دینی نوین در سرزمین چین توسط مسلمانان چینی شکل گرفت. پس از سلسله مینگ، یکی از اقوام مهاجم شمال چین به نام منچوها  کنترل سرزمین چین را به دست گرفت. از این زمان تقابل مسلمانان و حاکمان چینی چهره نمود. به همین دلیل، این دوره را دوره رویارویی و تقابل حاکمیت چین با مسلمانان دانسته اند. با این همه، یکی از مهم ترین اقدامات در دوران حکومت سلسله مینگ، گسترش مبادلات دریایی چین با دنیای خارج و شرکت مسلمانان در این مبادلات است. در همین دوره است که نظام آموزش دینی مسلمانان توسط «خو دنگ جو[13]» و شکل گیری نهضت ترجمه متون دینی به زبان چینی یا در حقیقت اسلام پژوهی و تحقیق و پژوهش چینیان در باره اسلام شروع شده است.

ویژگی های بارز اسلام پژوهی در این دوره عبارتند از :

1. تحقیقات گسترده در زمینه های مختلف علوم اسلامی مانند: خداشناسی، سنت اسلامی، تاریخ اسلام، منطق، فلسفه، نجوم، پزشکی اسلامی و...
2. پیدایش گروهی از دانشمندان و محققان مسلمان در سرزمین چین که به شگل گیری نهضت ترجمه متون اسلامی به زبان چینی مدد رسانیدند. شماری از مهم ترین و شاخص ترین این افراد عبارتند از: وانگ دای یو(1570- 1658)، جانگ جونگ (1548 - 1670)، ووجون چی (1598 - 1698)، ما جو (1640 - 1711)، لیو جی (1660 - 1730)، ما خو چو ( 1794 - 1874) و ما لیان یوان (1846 - 1903). 
3. انتشار کتاب هایی مانند شرح عقاید اسلام، دانش های اسلام، فلسفه و عقاید، ستون دین، مهمات المسلمین ، سیره نبوی و ...
4. ترجمه بخشی از قرآن کریم  به زبان چینی؛

لازم به ذکر است که در ابن دوره مذاهب گوناگون اسلامی و فرقه های تصوف مانند نقشبندیه، قادریه، کبرویه و جهریه در این سرزمین ظاهر شدند و  فرهنگ اسلامی با فرهنگ سنتی چینیان هم آمیخت.

  دوره حاکمیت سلسله گومینگ[14] (ملی گرایان) 1911- 1949

در تاریخ معاصر چین، از سال 1911 با فروپاشی نظام سلطنتی سلسلۀ چینگ و تأسیس نظام جمهوری چین دکتر سون یات سن[15]، پژوهش و تحقیق پیرامون اسلام و اقوام مسلمان در چین دچار تحول گردید و رعایت شیوه های علمی جدید اهمیت یافت . در این دروه اگرچه شمار اسلام پژوهان و محققان اسلام شناس نسبت به دوره های پیش و پس از آن از نظر تعداد چندان زیاد نبود ولی آثار و تألیفات ایشان که با تکیه بر منابع تاریخی دست اول نوشته شده، از نظر علمی بسیار ارزشمند و پرمایه می نمود.  برخی از این اسلام پژوهان عبارتنداز: بای شوای، وانگ جینگ جای، جائو جن وو، دینگ جنگ شی و ما ای یو.

    در خلال سال های 1911- 1949، ترجمه قرآن کریم ادامه پیدا کرد و تمام این کتاب آسمانی به زبان چینی ترجمه گردید. مترجمان قرآن، دو نفر از روحانیون برجسته چینی به نام  های یانگ جونگ مینگ و وانگ جینگ جای بودند. در همین زمان، پژوهش های گسترده ای در زمینه تاریخ اسلام در چین به ویژه قوم مسلمان هویی  به انجام رسید و آثار ارزشمندی مانند "فرایند بومی شدن مسلمانان در چین" و "بررسی تاریخی ورود و گسترش اسلام در چین" نگاشتۀ چن یوان، "تاریخ اسلام در چین" و "تاریخ قوم مسلمان هویی" اثر بای شوای منتشر شدند.  امروزه ، پژوهشگران تاریخ مسلمانان چین، این آثار را در شمار منابع تحقیقی مسلمانان چین محسوب می دارند.

دوره چین نوین و انقلاب کمونیستی - از 1949 تاکنون

  از زمان پیروزی انقلاب کمونیستی سال 1949، سرزمین چین دو دوره 30 ساله متفاوت را گذرانده است: دوره شکل گیری چین جدید تا انقلاب فرهنگی و دوره پس از انقلاب فرهنگی و اتخاذ سیاست های درهای باز تا به امروز . در دوره سی سال نخست، چین جدید تأسیس شد و نظام کمونیستی بر سراسر کشور حاکم گشت. پیش از انقلاب فرهنگی، دوران شکوفایی اسلام و مسلمانان چین بود، در سال 1956 قوم هویی به عنوان یکی از پنجاه و شش اقلیت قومی در سرزمین چین به رسمیت شناخته شد، در سال 1953 انجمن اسلامی چین ایجاد شد. به رسمیت شناخته شدن قوم مسلمان و تشکیل انجمن اسلامی به عنوان نماینده مسلمانان چین، موفقیت و دستاورد بزرگی برای مسلمانان و اسلام در چین بود. البته این وضع دیری نپائید و با برآمدن شیپور انقلاب فرهنگی، به مدت ده سال، بسیاری از آثار مکتوب تاریخی و میراث فرهنگی مسلمانان از بین رفت و رکود و ایستایی جامعه و فرهنگ  کشور به جامعه مسلمان نیز سرایت کرد و مسلمانان در خود فرو رفتند و امکان هر گونه پژوهش و اجتماع و ظهور و بروز از آنان سلب گردید.  

سی سال دوم یعنی پس از پایان انقلاب فرهنگی و اتخاذ سیاست درهای باز اقتصادی، دوران شکوفایی و موفقیت پژوهش های اسلام شناسی و اقوام مسلمان چین است. در این زمان، پژوهش های متعددی در باره قرآن، آموزه های قرآنی، دین اسلام، تاریخ اسلام، مذاهب اسلامی، فلسفه، فرهنگ و هنر اسلامی و مسلمانان صورت گرفت. به همین علت این دوره را، دوره پویایی و شکوفایی مطالعات اسلامی و آموزش دین اسلام در چین دانسته اند. از دیگر ویژگی های این دوره، آشنا شدن مسلمانان و پژوهشگران چینی با  آثار و تالیفات اسلام شناسان مسلمانان و غیر مسلمان پیرامون  اسلام، اقوام مسلمان و کشورهای اسلامی است، چیزی که پیش از آن وجود نداشت. دستاورد دیگر، ترجمه و تفسیر قرآن کریم به زبان چینی، ترکی اویغوری و قزاقی و چاپ و نشر دایره المعارف بزرگ اسلامی چین در سال 1994 توسط انتشارت سیچوان است.

دایره المعارف بزرگ اسلام در چین به زبان چینی

مراکز علمی و تحقیقی اسلام پژوهی در چین

در کشور پهناور چین، سازمان ها، مؤسسات و دانشگاه های متعددی به اسلام شناسی یا موضوعات مربوط به اسلام، مسلمانان و کشورهای اسلامی توجه نشان می دهند. در اینجا به معرفی شماری از مهم ترین این مؤسسات و مراکز آموزشی و پژوهشی اشاره می کنیم.

آکادمی علوم اجتماعی چین

این آکادمی به عنوان به عنوان بزرگترین مرکز علمی و پژوهشی چین از سال 1977 فعالیت خود را شروع کرده است. آکادمی با مراکز علمی، تحقیقاتی  و دانشگاهی بسیاری از کشورها همکاری دارد و در داخل چین نیز در همه استان ها شعبه دایر کرده و در زمینه های مختلف فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تحقیق انجام می دهد. شاید بتوان گفت که بررسی مسائل مورد نیاز نظام سیاسی و اداری چین و تغذیه علمی جامعه چین برعهده این آکادمی و پژوهشگران آن نهاده شده است. آکادمی در درون خود گروه های پژوهشی متعدد و متفاوتی مانند گروه مطالعه اسلام و مسلمانان و کشورهای اسلامی، گروه مطالعه ایران و گروه مطالعه هند و ده ها گروه دیگر  تشکیل داده است.  وظیفه این گروه ها، مطالعه، شناخت و معرفی موضوعات، کشورها یا مسائل مورد نیاز سیاستگذاران و مقامات بالای کشور تعیین شده است.

دانشگاه های چین

در میان دانشگاه های چین چند دانشگاه به لحاظ وظایفی که برای آنان تعیین شده، حوزه فعالیت آنها ارتباط مستقیمی با اسلام و اقوام مسلمان دارند. یکی از این دانشگاه ها، دانشگاه مرکزی اقلیت های چین[16] است. این دانشگاه که رشته هایی در ارتباط با اقلیت های قومی چین دایر کرده، دانشجویانی از اقلیت های مختلف چین می پزیرد. با توجه به اینکه از بین 56اقلیت قومی چین، تعداد ده اقلیت به اقوام مسلمانان تعلق دارد، بنابراین، بیشتر دانشجویان  این دانشگاه را دانشجویان اقوام مسلمان تشکیل می دهد.

افزون بر این، در راستای اهداف و سیاست های کلی دولت چین، دانشگاه های بزرگی مانند پکن، چینخوا، شانگهای و ... نیر فعالیت های آموزشی،علمی و پژوهشی در ارتباط با اسلام و کشورهای اسلامی انجام می دهند.

پژوهشگران چینی در حوزه مطالعات  اسلامی

محققان چینی که در حوزه مطالعات اسلامی آثار و تحقیقاتی دارند به دو گروه تقسیم می شوند:

1. پژوهشگرانی که مسلمان نیستند ولی در مراکز اسلام پژوهی یا بخش مطالعات اسلامی دانشگاه ها مشغول تدریس و تحقیق هستند. این گروه دارای چند ویژگی هستند: 1.  با زیربنای فکری و ایدئولوژیکی مارکسیستی به بررسی اسلام، تاریخ اسلام و ملل مسلمان می پردازند. 2. منابع مطالعاتی مورد استفاده این گروه عمدتا منابع غربی (بیشتر زبان انگلیسی) است. 3. با روش مطالعه میدانی وضعیت اقوام و کشورهای مسلمان به بررسی دین اسلام و کارکردهای آن در جوامع اسلامی می پردازند. 4. به جای مطالعه و تحقیق پیرامون دین اسلام به مطالعه و ژرفکاوی مذاهب اسلامی پرداخته اند. 5. تعداد این گروه از پژوهشگران بسیار زیاد است و دولت چین از آنها حمایت می کند و نظرات و پیشنهادات شان را پذیرا می شود.

2. پژوهشگران و محققانی که خود مسلمان هستند. ویژگی های این گروه عبارت است از: 1. اکثراً در استان ها به ویژه مناطق مسلمان نشین مانند شمالغرب چین سکونت دارند. بسیاری از این افراد در آکادمی علوم اجتماعی نینگ شیا- مؤسسه مطالعات قوم هویی مشغول پژوهش هستند. 2. بیشتر این اشخاص با زبان عربی، تاریخ اسلام و آموزه های معنوی و اجتماعی آئین محمدی آشنایی دارند، همین آشنایی موجب شده برای مطالعات و تحقیقات خود از منابع دست اول و اصیل اسلامی استفاده کنند. 3. تمرکز پژوهش ها و آثار منتشر شده این گروه بیشتر درباره اقوام مسلمان چین است.

مجلات علمی و پژوهشی با موضوع اسلام و مسلمانان

 مجلات علمی و پژوهشی که به موضوعات مربوط به اسلام و مسلمانان می پردازد و نوشته های پژوهشگران چینی را منتشر می کنند، به دو دسته تقسیم می شوند: نشریات علمی و پژوهی و آکادمیک و نشریه های اجتماعی و غیر پژوهشی. نشریات علمی و پژوهشی که دارای امتیاز علمی و پژوهشی بین المللی[17] هستند،  توسط سازمان ها و مراکز علمی و دانشگاهی چین منتشر می شوند. در این جا ابتدا مهم ترین نشریات علمی و پژوهشی و در ادامه مشهور ترین و مهم ترین نشریات غیر آکادمیک را معرفی می کنیم.

1. نشریات علمی و پژوهشی  

- مطالعات ادیان چین وابسته به سازمان ادیان چین

نخستین شماره این مجله  در سال 1995 منتشر شد.  تا سال 2000 مجله هر دوماه یک بار منتشر می شد ولی از سال 2003 مجله به صورت ماهنامه مجال نشر می یابد[18].

- "فرهنگ ادیان جهان" وابسته به آکادمی علوم اجتماعی چین

موضوع این نشریه که در سال شش شماره انتشار می یابد، ادیان جهان و فرهنگ های مختلف است. در این نشریه مقالاتی نیز درباره اسلام و مسلمانان نشر می یابد.[19]

- مطالعه ادیان جهان وابسته به آکادمی علوم اجتماعی چین

این مجله بیش از 30 سال قدمت دارد و مطالب مربوط به ادیان جهان را نشر می دهد. از سال 2010 هر سال شش شماره از این نشریه منتشر می شود[20].

- مجله مطالعات دینی وابسته به دانشگاه سیچوان

این مجله را استادان دین شناس دانشکده مطالعات دینی دانشگاه سیچوان در سال 1982 بنیان نهادند  و از سال 2008  رتبه علمی آن را به علمی پژوهشی ارتقا دادند[21].

- مطالعات غرب آسیا و آفریقا وابسته به آکادمی علوم اجتماعی چین

این فصلنامه که نخستین شماره اش در سال 2008 منتشر شد، هر دو ماه یکبار منتشر می شود.[22]

- مسلمان چین وابسته به انجمن اسلامی چین

 تنها نشریه علمی و پژوهشی که در چین، که هر دوماه یکبار، برای همه اقوام مسلمان چین به دو زبان چینی و ترکی اویغوری انتشار می یابد، این مجله در سال 1957 تاسیس و در سال 1960متوقف شد. پس از پایان انقلاب بزرگ فرهنگی از سال 1981 دوباره منتشر شد[23].

- مطالعات قوم هویی وابسته به آکادمی علوم اجتماعی نینگ شیا

این فصلنامه علمی پژوهشی وابسته به موسسه قوم هویی آکادمی علوم اجتماعی نینگ شیاست و از آن هر سال چهار شماره منتشر می شود. این مجله به صورت تخصصی به موضوعات مربوط به  قوم مسلمان هویی می پردازد و در محافل علمی چین از  اعتبار برخوردار است[24].

- مطالعات جهان عرب وابسته به دانشگاه زبان های خارجی شانگهای

این مجله که در سال 1978 آغاز به کار کرده، از سال 2006 به «مطالعات جهان عرب» تغییر نام داده است. نشریه موضوعات مرتبط با بیست کشور جهان عرب را که توسط پژوهشگران چینی نوشته شده نشر می دهد.[25]

- مطالعات قومی شمالغرب وابسته به دانشگاه مطالعات قومی شمالغرب لانجو

 این مجله که در سال 1986 دایر شد، موضوعات مربوط به اقوام شمالغرب چین را نشر می دهد. مجله مطالعات قومی شمالغرب که یکی از معروف ترین مجلات علمی پژوهشی در حوزه مطالعات قومی چین است، هر سال چهار شماره منتشر می شود[26]

- مطالعات قوم هویی وابسته به دانشگاه یونن

نشریات غیر علمی و پژوهشی

افزون بر نشریات علمی و تحقیقاتی، مجلات و فصلنامه هایی نیز هستند که امتیاز علمی و پژوهشی ندارند اما در دانشگاه ها یا مراکز و مؤسسات وابسته به مسلمانان در زمینه اسلام و مسلمانان مطالبی نشر می دهند. در این جا به برخی از مهم ترین این نشریات اشاره می کنیم:

- نشریه مسلمانان گانسو وابسته به انجمن اسلامی گانسو

-  مجله مطالعه فرهنگ اسلامی وابسته به انجمن اسلامی شانشی

- نشریه مسلمانان شانگهای وابسته به انجمن اسلامی شانگهای

- مجله مسلمانان جی نن وابسته به انجمن اسلامی شاندونگ

- مجله مسلمانان هویی و اویغور هونان وابسته به انجمن اسلامی هونان

- نشریه مطالعات فرهنگ اسلامی وابسته به انجمن اسلامی هه نن

افزون بر این نشریات، صدها مجله و روزنامه نیز در مناطق مختلف مسلمان نشین به زبان چینی برای مسلمانان منتشر می شود.

بازنمونی از مطالعات اسلامی چینیان در سه دهه اخیر

در جامعه چین به ویژه در میان اقوام مسلمان چین کتاب های دینی مورد استفاده بسیار متنوع هستند.  این آثار  به چهار دسته تقسیم می شوند: 1. سیزده جلد کتاب[27] که منابع درسی در نظام آموزش دینی مسلمانان چین است.  این کتاب ها به سه زبان عربی، فارسی و چینی نوشته شده  و در بین گویشوران مسلمان ِ ترک به زبان ترکی است. 2. کتاب های ادعیه و قرآن که در مساجد به عنوان کتاب های دینی در دسترس مردم قرار دارد. البته تعداد این گونه کتاب ها زیاد نیست. 3. کتاب ها و مجلاتی که برای آشنایی مردم  با دین اسلام تهیه شده و در مساجد و محله های اسلامی شهرهای مختلف چین توزیع می گردد. 4. کتاب ها و آثار علمی که در مراکز علمی و دانشگاهی چین به عنوان منابع تحقیقی، درسی و مطالعاتی مربوط به اسلام و مسلمانان معرفی می شوند. از آن جا که نوع نگاه و محتوای کتاب های دسته چهارم، بر بنیاد فکری و جهت گیری مطالعاتی و تحقیقاتی استادان و دانشجویان چینی تأثیر گذار است، شایسته است با کمیت و کیفیت این آثار و نویسندگان، ناشران و موضوعات آنها آشنا شویم. بررسی ها نشان می دهد که حدود 300 کتاب توسط پژوهشگران و اسلام پژوهان چینی به زبان چینی نوشته شده است. بخشی از مهم ترین این آثار عبارتنداز:

- «دایره المعارف بزرگ مسلمانان چین»، انتشارات سیچوان، 1994. این کتاب مشتمل بر 3360 مدخل بوده  و با همکاری هشتاد پژوهشگر چینی مسلمان و غیرمسلمان تألیف شده است.

- واژه نامه دین، آکادمی علوم اجتماعی چین،  مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارت شانگهای،1981.

-  فرهنگ واژه نامه اسلام ، آکادمی علوم اجتماعی چین، موسسه مطالعات ادیان، به سرپرستی جین یی جیو، انتشارات شانگهای، 1997میلادی.

-  سه ادیان بزرگ جهانی در چین ، آکادمی علوم اجتماعی چین مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات آکادمی علوم اجتماعی چین، 1985.

-  گاهشماری وقایع بزرگ اسلامی در چین (651-1949) ، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات آکادمی علوم اجتماعی چین، 1991.

-  خلاصه تاریخ اسلام ، ترجمه آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات آکادمی علوم اجتماعی چین، 1981.

-  تاریخ اسلام، جین یی جیو و  وانگ خوای دی،  آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، ،  انتشارات آکادمی علوم اجتماعی چین، 1981.

-  جنبه های فرهنگ اسلامی ، انتشارت چی لو، 1991.

-  یک صد سوال تاریخ اسلام ، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات امروز چین، 1989.

-  سیاست مدرن و تاریخ اسلام ، لیو چینگ هوا، انتشارت آکادمی علوم اجتماعی چین، 2000.

-  آموزه های اسلام ،فنگ جین یوان و وانگ جون دای، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان،  انتشارات جهان معاصر، 2000.

-  تاریخ اسلام در چین، لی شین هوا، چین هویی یین، فنگ جین یوان و شا چیو جن، آکادمی علوم اجتماعی چین،  مؤسسه مطالعات ادیان،انتشارات آکادمی علوم اجتماعی، 1998.

-  پیامبر اسلام، جوو شیه باو، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان،  انتشارات آکادمی علوم اجتماعی، 1998.

-  اسلام در چین، شا چیو جن و جوو شیه باو، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، ، انتشارات خوا ون، 2002.

-  کاوش در مسائل داغ خاورمیانه: مذهب و سکولار، یانگ تی چنگ، انتشارات آکادمی علوم اجتماعی.

- دانش های اولیه اسلام در چین، چین هویی یین، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، ، انتشارات فرهنگ ادیان، 1999.

- اسلام گرایان مدرن، چن شی هو، انتشارات اقتصاد، 1998.

- اسلام و فرایند مدرنیته در خاورمیانه، پانگ شو جی، انتشارت دانشگاه شمالغرب، 1997.

- عقل و ایمان، لیو ای هونگ، انتشارات شن یانگ، 1997.

- مذهب تشیع، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات آکادمی علوم اجتماعی چین، 1983.

- مسلمان ایرانی(مذهب تشیع): سنت و مدرنیته، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات آکادمی علوم اجتماعی چین، 1982.

- سرنوشت تاریخی تصوف، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، 1982.

- اسلام در اسیای مرکزی چگونه تحکیم یافته است؟، دانشگاه پکن دانشکده آسیا و افریقا، 1993.

- بررسی اجمالی اسلام، آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات خلق چینگ های، 1987.

- اسلام در چین،  دانشکده اقوام گانسو، انتشارات خلق نینگ شیا، 1982.

- اسناد تاریخی تاریخ اسلام در چین(1911-1949)، فنگ جین یوان،  آکادمی علوم اجتماعی چین، مؤسسه مطالعات ادیان، انتشارات خلق نینگ شیا (دوجلد)، 1985.

- مشاهیر قوم هویی، بای شو ای و یانگ هوای جونگ، انتشارات خلق نینگ شیا، چاپ پنجم، 2000.

                                  پژوهشگران و محققان مسلمان چینی در صد سال اخیر[28]

ردیف	نام و نام خانوادگی	تولد و فوت	ملیت	ملاحظات
1	ما جیان	1906-1978م	هویی	مترجم قرآن
2	وانگ جینگ جای	1879-1948م	هویی	مترجم قرآن
3	دا پو شنگ	1874-1965م	هویی	اسلام پژوه
4	ها دی چنگ	1888-1943م	هویی	مترجم قرآن
5	ما سونگ تینگ	1895-1992م	هویی	قرآن پژوه
6	هو سونگ شان	1888-1955م	هویی	مسلط به دو زبان عربی و فارسی
7	ما ای یو	1900-1961م	هویی	پژوهشگر
8	جین جی تانگ	1908-1978م	هویی	پژوهشگر
9	پانگ شی چیان	1902-1985م	هویی	پژوهشگر
10	فو تونگ شیان	1910-1985م	هویی	پژوهشگر
11	بای شو ای	1909-2000م	هویی	از مشاهیر بزرگ در زمینه تاریخ اسلام
12	نا شون	1911-1989م	هویی	پژوهشگر
13	نا جونگ	1910-	هویی	استاد دانشگاه
14	ما تونگ	1929-	هویی	استاد دانشگاه
15	یانگ هوای جونگ	1934-	هویی	استاد دانشگاه
16	یو جن گویی	1946-	هویی	استاد دانشگاه
17	میان وی لین	1926-	هویی	استاد دانشگاه
18	یانگ چی چن	1936-	هویی	استاد دانشگاه
19	وو جیان وی	1941-	هویی	استاد دانشگاه
20	فنگ جنگ لیه	1926-	هویی	استاد دانشگاه
21	یانگ کی لی	1939-	هویی	استاد دانشگاه
22	لین سونگ	1930	هویی	استاد دانشگاه و مترجم قرآن
23	ما چی چنگ	1938-	هویی	استاد دانشگاه
24	فنگ جین یوان	1944-	هویی	استاد دانشگاه
25	لی هوا یینگ	1936-	هویی	استاد دانشگاه
26	لی شین هوا	1938-	هان	استاد دانشگاه
27	چین هویی بین	1940-	هان	پژوهشگر
28	وو یون گویی	1939-	هان	استاد دانشگاه
29	جوو شیه باو	1945-	هان	استاد دانشگاه
30	جین یی جیو	1933-	هان	پژوهشگر
31	می شو جیانگ	1951-	هویی	پژوهشگر
32	وو ای یه	1936-	هویی	پژوهشگر
33	بای جی سوء	1964-	هویی	مترجم قرآن
34	جانگ جی هوا	1936-	هویی	مترجم نهج البلاغه

  

نتیجه گیری

بررسی هاگویای آن است که کارنامه اسلام پژوهی در چین در مقایسه با دیگر کشورها حتی کشورهای اسلامی، به ویژه در سه دهه اخیر، بسیار چشمگیر بوده و کارنامه پربار و درخشانی داشته است. این کارنامه حاصل دو گروه از اسلام پژوهان چینی بوده است: اسلام پژوهان غیر مسلمان و مسلمان. گروه اول به علت ناآشنایی به زبان عربی، منابع مطالعاتی غیر معتبر و غلبه رویکرد مارکسیستی بر اندیشه و روش تحقیقشان، بر شناخت وضعیت اقوام مسلمان چینی و جوامع اسلامی در سرزمین های دیگر تمرکز کرده و بر مطالعات موردی و میدانی تأکید می ورزند. این گروه بر آن است که از طریق مطالعه و شناخت جوامع مسلمان به شناخت اسلام و آموزه های آن دست یابد. برخلاف این گروه، اسلام پژوهان دیگر به زبان عربی آشنایی دارند، به منابع اصیل و دست اول و دست دوم اسلامی دسترسی دارند و در مطالعات خود تابع جزم اندیشی ایدئولوژی مارکسیسم نیستند. سخن آخر آن که در سه دهه گذشته، این دو گروه از اسلام پژوهان چینی آثار ارزشمندی درباره وضعیت  اسلام و مسلمانان  در چین و در شماری از کشورهای دیگر خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی پدید آورده اند، البته تمام این آثار به زبان چینی است.  در کنار این آثار، صدها اثر دیگر هست که در دنیای اسلام پژوهی چینی جای می گیرند اما به زبان هایی مانند ترکی اویغوری، قزاقی، مغولی، تاجیکی  و تبتی نوشته شده اند. به دلیل غیر قابل دسترس بودن این نوشته ها و ناآشنایی پژوهشگران با این زبان ها، تاکنون یک پژوهش روشمند درباره این آثار و نویسندگان آنها انجام نشده است.

*دکتری مردم شناسی از دانشگاه پکن

گزیده منابع و مآخذ

1-叶奕良主编《伊朗学在中国论文集》，北京大学出版社1993年版.

یه یی لیانگ، مجموعه مقالات ایران شناسی، انتشارات دانشگاه پکن ،1993.

2-陈垣著《元西域人华化考》，上海古籍出版社2000年12月第1次印刷.

چن یوان، «بررسی و مطالعه چینی شدن افراد شی یو»، انتشارات باستانی شانگهای، چاپ اول، دسامبر.2000.

3-白寿彝主编《中国回回民族史》，中华书局2003年9月版.

بای شو ایی، تاریخ قوم هویی هویی چین، انتشارات جونگ هوا، سپتامبر2003.

4-《中国伊斯兰百科全书》，四川辞书出版社1994年版.

دایره المعارف اسلامی چین، انتشارات سیچوان، سال .1994.

5-白寿彝主编《回族人物志》，宁夏人民出版社1984年版.

بای شو ایی، مشاهیر قوم هویی، انتشارت خلق نینگ شیا، سال 1984.

6-杨怀中、余振贵，《伊斯兰与中国文化》，宁夏人民出版社，1995年版.

یانگ هوانگ جونگ، یو جن گویی، اسلام و فرهنگ چین، انتشارت خلق نینگ شیا، 1995.

7-孔志远：《郑和与印度尼西亚》，载《郑和研究论文集》，大连海运学院出版社1993年版第.

کونگ جی یوان، جنگ خه و اندونزی، مجموعه مقالات همایش جنگ خه، انتشارات دانشکده دریایی دالیان، 1993.

8-杨兆钓：《郑和与穆斯林》，载《云南民族学院报》，1993年第4期.

یانگ جاو دیائو، جنگ خه و مسلمانان، انتشارات اقوام یونن،  شماره4، 1993.

9-张志华，《中国伊斯兰文化要略》，宁夏人民出版社，2010年。

جانگ جی هوا، «خلاصه فرهنگ اسلامی مسلمانان چین»، انتشارت خلق نینگ شیا، 2010.

(این مقاله در فصلنامه تحقیقاتی«نامه ایران و اسلام، شماره سوم سال اول» منتشر گردیده است)